Zakopane

Miasto Zakopane, samodzielna gmina miejska, ograniczone od pd. masywem Tatr a od pn. Pasmem Gubałowskim położone jest w obrębie Rowu Podtatrzańskiego. Centralna część miasta rozpościera się nieomal w miejscu, w którym zbiega się kilka większych potoków - teren tworzy tu wyraźną misę, nazywaną zwykle Kotliną Zakopiańską. Centrum (poczta główna) położone jest na wysokości 835 m. Powierzchnia obszarów należących do Zakopanego wynosi ok. 8500 ha. Cechą charakterystyczną klimatu "misy" zakopiańskiej, w porównaniu z klimatem Tatr, jest duża bezwietrzność i częste zjawiska inwersji zimnego powietrza, które przedłużają chłodne i mgliste ranki. Jednak już najbliższe miastu stoki - Gubałówki, Antałówki, przedpola regli - są pozbawione tej dokuczliwej właściwości.

Historia Zakopanego

Pierwsze zachowane pisemne wzmianki o Zakopanem pochodzą ze spisu wsi starostwa nowotarskiego z 1605 r., a przywilej osadniczy Stefana Batorego datowany jest na 1578 r. Nie ulega wątpliwości, że początki lokującej się tu wady można cofnąć wiele lat wstecz. Nazwa wywodzi się prawdopodobnie, jak wiele innych, używanych do dziś na Podhalu, od określenia "kopane", oznaczającego miejsce wykarczowane w lesie dla celów gospodarczych. Według tradycji, pierwszymi osadnikami byli Gąsienicowie, a nazwę Zakopane nadano, jak głosi ludowe podanie, dla upamiętnienia pomyślnie zakończonej próby urodzajności gleby, w którą zakopano kilka ziaren zboża. Osada nie różniła się niczym od kilku, czy kilkunastu podobnych rozrzuconych w okolicy. Pod względem wielkości ustępowała licznym wioskom, i tak jak one pozostawała biedna i nieznana. Nawet w 2 połowie XVIII wieku, gdy niektóre rejony Tatr stały się terenem ekspansji górniczej, a w ślad za nią powstały małe ośrodki przemysłowe, blaski tej mikroindustrializacji ominęły Zakopane.
Rozwijały się Kuźnice I Stare Kościelisko, zaś między Gubałówką a Giewontem mnożyły się tylko nowe siedliska pasterzy i rolników, przybywało ludzi, ziemię dzielono na coraz mniejsze działki.

Wędrowcy, którzy kierowali się ku Tatrom, nie zawsze odwiedzali ten zakątek. Jeszcze w 1874 r., gdy z wielką pompą wizytował Podhale arcyksiążę Karol Ludwik, przybył on do Kościelisk, a nocował w "Hamrach" tj. w Kuźnicach. Walery Eliasz-Radzikowski, autor drugiego z kolei polskiego przewodnika po Tatrach, który wydano w 1870 r., stwierdził istnienie w Zakopanem tylko jednej drewnianej karczmy. Za to w Kuźnicach stała karczma murowana.

Ożywienie nastąpiło ok. poł. XIX w. Coraz liczniej zjeżdżali tu lennicy, a ich wymagania sprawiały, że następował rozwój bazy turystycznej. Izba, w której mieszkali musiała być czystsza, dobór potraw staranniejszy i bardziej urozmaicony. Parafia zakopiańska została utworzona i zatwierdzona przez cesarza w 1846 r.; wystawienie kościoła świadczyło nie tyle o pobożności mieszkańców, bo co do tego pierwszy proboszcz miał sporo zastrzeżeń, ale o wytwarzaniu się wspólnoty obejmującej więcej niż kilka, czy kilkanaście sąsiednich zagród.

Trzeba też powiedzieć, że Zakopane miało znakomitych popularyzatorów. Do największych jego miłośników należeli: Wincenty Pol ( poeta i wychowawca młodzieży akademickiej ), ks. Józef Stolarczyk ( pierwszy proboszcz parafii zakopiańskiej i miłośnik turystyki górskiej ), ks. Eugeniusz Janota ( turysta i krajoznawca ), Józef I. Kraszewski ( pisarz ), Walery Eliasz-Radzikowski ( pisarz i malarz ) oraz Tytus Chałubiński, który od lat siedemdziesiątych XIX wieku., rozpoczął systematyczną i skuteczną akcję na rzecz spopularyzowania Zakopanego i Tatr. Życie w Zakopanem jako miejscowości turystycznej biegło szybko naprzód. I tak np. cieplice w Jaszczurówce ocembrowano w 1862 r., pięć lat później po Czarnym Stawie pod Kościelcem kursowała tratwa przewożąca turystów, w 1870 r. w Zakopanem zbudowano pierwszą restaurację. W 1873 r. powstało Towarzystwo Tatrzańskie, które poniosło wielkie zasługi, nie tylko przy rozbudowie i modernizacji Zakopanego, ale także w udostępnieniu gór dzięki budowie schronisk i wytyczaniu szlaków.

Równolegle z uprzystępnianiem gór TT walczyło o ochronę przyrody i naturalnego środowiska. Nazwiska znamienitych person w zarządzie TT sprawiły, że do Zakopanego i w góry pchał ludzi jeszcze jeden motor- snobizm. Ożywił się ruch budowlany, powstawały coraz liczniejsze schroniska. W 1884 r. zakończono budowę linii kolejowej Maków -Chabówka (już tylko 60 km od Tatr), a w dwa lata później połączono niezłą drogą Zakopane z Nowym Targiem. W tym czasie liczba letników przekraczała już 2000 osób. W 1885 r. przyznano Zakopanemu statut "miejsca klimatycznego" (uzdrowiska). W 1889 r. były tu trzy hotele i ponad 600 pomieszczeń regularnie wynajmowanych. W 1889 r. dobra zakopiańskie wykupił hr. Władysław Zamoyski, wielce zasłużony dla rozwoju miasta i ochrony tatrzańskiej przyrody. Chałubiński ściągał chorych, członków bohemy i arystokrację - tych co muszą "bywać w towarzystwie", a góry...? Jedyne w Polsce wysokie góry ściągały prawdziwych miłośników górskiej przyrody.

Po 1899 r., kiedy oddano do użytku linię kolejową Chabówka - Zakopane, liczba osób przybywających do Zakopanego szybko przekroczyła 10000. W 1902 r. Kazimierz Dłuski otworzył pierwsze nowoczesne sanatorium. Rozpoczęła się historia Zakopanego-miasta. Nazwano je "letnią stolicą Polski" i rzeczywiście w ciągu kilku miesięcy lata miasto tętniło życiem, goszcząc elitę intelektualną, kulturalną oraz polityczną. Często odwiedzali Zakopane m.in.: Henryk Sienkiewicz, Maria Konopnicka, Stefan Żeromski, Stanisław Witkiewicz, Helena Modrzejewska, Ignacy J. Paderewski, Stanisław Brzozowski, Maria Skłodowska-Curie, Jan Gwalbert Pawlikowski, Tadeusz Boy-Żeleński, Leopold Staff, Jan Kasprowicz.

W latach międzywojennych zarysowała się znamienna przemiana - wzrastała systematycznie liczba gości odwiedzających Zakopane zimą. Z letniej stało się ono także "zimową stolicą Polski". Przyczyniły się do tego dwukrotnie urządzane tu narciarskie mistrzostwa świata - FIS 1929 i FIS 1939. Powstało wtedy wiele obiektów sportowych i całych kompleksów obiektów towarzyszących. Wreszcie uruchomienie kolejki linowej na Kasprowy Wierch w 1936 r., pierwszej w Polsce i ówcześnie jednej z większych na świecie, stało się magnesem przyciągającym narciarzy, turystów i letników. W końcu lat trzydziestych notowano już ponad 50000 osób, które zatrzymywały się na nocleg w Zakopanem. Miejsca zapewniały im hotele (7), pensjonaty (ok. 130), domy noclegowe, schroniska i liczne kwatery prywatne.

W czasie hitlerowskiej okupacji Zakopane podzieliło tragiczny los całej Polski. Zginęło wielu wartościowych ludzi - górali i przybyszów, m.in. słynny narciarz, taternik, olimpijczyk - Bronisław Czech i młoda, świetna narciarka - Helena Marusarzówna. Hotel "Palace" przy ul. Chałubińskiego, zakopiańska siedziba gestapo, ośrodek terroru hitlerowskiego dla całego Podhala, jest symbolem męczeństwa narodu polskiego. Nie potrafili też Niemcy złamać oporu Podhalan, lansując kolaboracyjny ruch "Goralenvolk". Dziesiątki przewodników tatrzańskich i górali działało w konspiracji, prowadząc górskimi drogami przez Węgry do Francji i Anglii młodzież, żołnierzy oraz oficerów. Przez Tatry prowadził bowiem główny konspiracyjny szlak, utrzymujący łączność z Zachodem. Ofensywa styczniowa w 1945 r. przyniosła miastu wyzwolenie. 27 stycznia pozostała w Zakopanem tylko wojskowa załoga miasta, a w dwa dni później wkroczyli żołnierze Armii Czerwonej.

źródło: Andrzej Paczkowski, Zakopane i okolice, Sport i Turystyka Warszawa 1968 r.